Η ικανότης περί φαντασίας εκδηλούται λίαν ποικιλομόρφως. Ο ασκητής εν πρώτοις παλαίει προς το είδος εκείνο της φαντασίας, όπερ συνδέεται προς την ενέργειαν των τραχέων σαρκικών παθών.
Γνωρίζει ότι παν πάθος έχει την μορφήν αυτού, επειδή ανήκει εις την σφαίραν του κτιστού κόσμου, αναποφεύκτως υφισταμένου εν εκείνη ή τη άλλη μορφή, φέροντος εκείνην ή την άλλην εικόνα. Υπό κανονικάς συνθήκας εν τω ανθρώπω η ενέργεια της εμπαθούς επιθυμίας τότε μόνον αποκτά δύναμιν όταν η εσωτερικώς γενομένη δεκτή εμπαθής εικών προσελκύση προς εαυτήν τον νουν. Εάν ο νους απορρίψη την προτεινομένην αυτώ μορφήν του πάθους, αύτη δεν δύναται να εξελιχθή και σβέννυται.
Επί παραδείγματι όταν έρχηται σαρκική επιθυμία, έστω και φυσιολογική, ο ασκητής φυλάττει τον νουν αυτού από της έξωθεν φερομένης εικόνος του πάθους. (Ομιλούντες ενταύθα περί νοός, έχομεν υπ’ όψιν ουχί το λογικόν, την λογικήν σκέψιν, αλλ’ ότι ωρίζετο ίσως καλύτερον ως «προσοχή»). Εάν ο νους δεν δεχθή ταύτην την εικόνα, το πάθος δεν δύναται να αναπτύξη την ενέργειαν αυτού. Τοιαύτη ήρησις του νοός από της εικόνος του πάθους δίδει εις τον άνθρωπον την πραγματικήν δυνατότητα, αποδεδειγμένην }198} δια χιλιετούς ασκητικής πείρας να φυλάξη πλήρως δι’ όλου του βίου την σώφρονα εγκράτειαν, εισέτι και όταν το σώμα είναι ισχυρόν, ως τούτο βλέπομεν εις το παράδειγμα του Γέροντος.
Αντιθέτως εάν ο νους του ανθρώπου δέχηται ενηδόνως την εμπαθή εικόνα, η ενέργεια αυτής υποβάλλει εις τυραννικόν βιασμόν εισέτι και το ανίκανον ασθενικόν και εξηντλημένον σώμα.
Το άλλο είδος φαντασίας προς το οποίον παλαίει ο ασκητής ονομάζεται συνήθως ονειροπόλησις ρεμβασμός. Ο άνθρωπος εξέρχεται της αντικειμενικής καταστάσεως των εν τω κόσμω πραγμάτων και ζη εν τη σφαίρα της φαντασίας. Επειδή δε η φαντασία είναι ανίσχυρος να δημιουργήση τι «εκ του μη όντος», τα απότοκα αυτής οπωσδήποτε θα φέρουν χαρακτήρα του πέριξ κόσμου.
Είδη Περί Φαντασίας
Η πρώτη μορφή αφορά εις τον προς τα πάθη γενικόν αγώνα.
Η δευτέρα μορφή είναι χαρακτηριστική εις όσους προσεύχονται κατά τον πρώτον τρόπον. Εις αυτήν ωσαύτως την μορφήν φαντασίας ανάγεται η γνωστή μέθοδος του «διαλογισμού» (meditation), όταν δια της προσπαθείας της φαντασίας ο άνθρωπος δημιουργή εν τω νοΐ αυτού εποπτικάς εικόνας εκ της ζωής του Χριστού ή άλλας ιεράς παραστάσεις. Συνήθως εις αυτήν την εργασίαν καταφεύγουν οι αρχάριοι ή άπειροι ασκηταί. … τέλος φθάνει μέχρι παραισθήσεως και ασθενεί ψυχικώς ή εις τας πλέον ευτυχείς περιπτώσεις μένει «εν τη πλάνη» διερχόμενος τον βίον αυτού εν φανταστικώ κόσμω.
Περί της τρίτης και τετάρτης μορφής της φαντασίας δυνάμεθα να είπωμεν ότι ευρίσκονται εις την βάσιν όλου του ορθολογιστικού πολιτισμού. Δια τούτο η απ’ αυτών απόσπασις είναι ιδιαιτέρως δύσκολος εις τον πεπαιδευμένον άνθρωπον, τον βλέποντα εν τω πολυτισμώ τούτω τον πνευματικόν αυτού πλούτον, η εκ του οποίου απόσπασις είναι ασυγκρίτως δυσκολωτέρα της εκ του υλικού.
